Vites, vites kutusu, dişli kutusu, şanzıman… Tüm bu terimler sizin de kafanızı karıştırmıyor mu? Endişelenmeyin; yalnız değilsiniz, birçok sürücü bu kavramlar arasındaki ayrımı tam anlamıyla yapamıyor. Bu nedenle, Sürücü Rehberi‘mizin bu yazısında “Şanzıman Nedir?” sorusunu cevapladık ve bu sistemlerin ayrımlarına, nasıl bir arada çalıştıklarına değindik. Hazırsanız, başlayalım!
Şanzıman Nedir?
Motordan gelen gücün devir veya torka istenilen şekilde bölünmesini sağlayan dişli kutusuna “şanzıman” denir. Diğer bir deyişle şanzıman, hız ve hızlanma arasındaki dengeyi sağlayan otomobil parçasıdır. Şanzımanlar otomatik şanzıman ve manuel şanzıman gibi türlere ve farklı alt kategorilere sahip olsa da temelde işlevleri aynıdır: Hız-hızlanma dengesinin sağlanması.
Şanzıman Nasıl Çalışır?
Şanzıman, halat veya çubuk ile vites kutusuna bağlıdır ve bu sayede sürücü vites değiştirdikçe şanzıman kolları da 2 eksende hareket ederek vites geçişini gerçekleştirir; yani kendi dişli oranını ayarlar. Vitese (dişli oranına) bağlı olarak da motordan alınan gücün tekerlere aktarılmasını sağlar. Tabii bu aktarım sırasında güç de katlanır. Gelin bu işlemi basit bir örnekle inceleyelim!
200 nm torka sahip bir araç 1. vitese geçirildiğinde:
- Motordan 200 nm tork (dönme kuvveti) şanzımana iletilir.
- Sürücü vites değiştirdiğinde, şanzıman da vites koluna bir çubuk ile bağlı olduğu için dişli oranı değişir.
- Dişli oranının değişmesini sağlayan da yine şanzımanda bulunan ve dişliler arasındaki hızı eşitleyerek vites geçişini kolaylaştıran sekromenç isimli bir tür bileziktir.
- 1. vitesteki dişli oranı 4 kabul edilirse (Birçok araçta 4 civarındadır.), motordan gelen güç “4×200=800” e katlanır.
- Ardından bu güç şaft yardımı ile bir diğer dişli sistemi olan diferansiyele aktarılır.
- Diferansiyelin dişli oranını da 3 alırsak, güç diferansiyelde “800×3=2400” e yükselir.
- Katlanarak artan bu dönme kuvveti, aks isimli parçalar sayesinde tekerlere aktarılır ve tekerler döner.
- Yani şanzıman sayesinde, motordan gelen 200 nm dönme kuvveti, vitese göre katlanarak 2400 olarak tekere iletilir.
İşte aslında bir dişli kutusu olan şanzıman, motordan gelen gücün vites doğrultusunda ayarlanarak tekerlere iletilmesini bu basit mekanizma ile sağlar. Haliyle motorun çalışabileceği devir aralığı ile sürücünün gitmek istediği hız aralığını eşitler. Şanzımanın çalışma prensibinin daha iyi anlaşılması için, şanzıman olmasaydı bu mekanizma nasıl işlerdi inceleyelim mi?
Şanzıman Olmasaydı Ne Olurdu?
Şanzımanın nasıl çalıştığını basit bir işlemle açıkladık. Şimdi aynı işlemleri şanzımanın olmadığı yani motordan gelen gücün doğrudan tekerlere aktarıldığı senaryoda yapalım.
- Güçlü bir aracın rölanti devri yaklaşık 1000 devirdir.
- Eğer şanzıman olmasaydı, bu güç doğrudan tekerlere aktarılırdı; yani hız ve hızlanma dengesi kurulmazdı.
- Haliyle aracın, şanzımanı olmadığı için, rölantide bile yaklaşık 115 km/h hızla gitmesi gerekirdi.
Peki, böyle bir senaryoyu ister miydik? Tabii ki “Hayır”; çünkü aracın hızını yolun durumu gibi değişkenlere göre ayarlamamız gerekir ve bu şanzıman ile mümkündür.
Aynı şekilde, aracın yokuş performansı da yine şansa kalırdı; çünkü vites değiştirmek mümkün olmazdı. Sonuçta vites değiştirmek dediğimiz “şanzımanın dişli oranını değiştirmek”. Eğer vites değiştirmek ve şanzıman sayesinde devir/tork ayarlamak mümkün olmasaydı, aracın bir yokuşu çıkıp çıkamayacağı şansa kalırdı ve muhtemelen otomobillerimizi sadece düz yollarda kontrolsüzce kullanmamız gerekirdi.
Şanzımanın faydalarını ve neden çok gerekli olduğunu öğrendiğimize göre, şanzıman arızası belirtilerine de hızlıca göz atalım ve yüksek şanzıman değişim fiyatlarından kaçınmak için nelere dikkat etmeliyiz, görelim!
Şanzıman Arızası Belirtileri
- Hızlanma süresinin uzaması
- Vites değişimlerinin sert olması
- Vites değişimlerinde sürtünme sesi, vuruntu ya da zorlanma
- Vitesin tepki süresinin uzaması
- Aracın altında parlak kırmızı bir sıvı sızıntısı
- Yokuş performansında düşüş
- Yakıt tüketiminde olağan dışı artış
Bu belirtilerden bir veya birkaçını aynı anda gözlemliyorsanız, vakit kaybetmeden aracınızı servise götürmenizi tavsiye ederiz. Bu tarz şanzıman arızalarının nedeni genelde şanzımanda sıvı sızıntısı, şanzımanda sıvı azalması, sekromençin hasar alması ya da dişlilerin kırılması/aşınması gibi basit sorunlardır. Serviste kolayca çözülebilecek bu sorunlar ihmal edildiğinde ise şanzımanı zorlamaya devam eder ve şanzıman değişimi yapmak zorunda kalabilirsiniz. Şimdiden söylemek isteriz ki “Şanzıman değişimi ve şanzıman fiyatları pek de ucuz değil.”
Sıkça Sorulan Sorular
Almanya menşeili ZF firması tarafından üretilen zf şanzımanlar da çalışma prensibi olarak normal şanzımanlarla aynıdır; ancak, özellikle tork konvertörlü zf şanzımanların geleneksel şanzımanlar karşısındaki başarısı tercih edilme nedenidir.
Hayır. Şanzıman motor ve tekerler arasındaki güç aktarımını sağlayan dişli kutusudur; vites ise şanzıman dişlilerinin oranını belirten bir tür ölçü birimidir, otomobil parçası değil. Vites denilen oranının değişmesini sağlayan ise sürücü kontrolünde olan vites kolu ve dişli oranını ayarlayan şanzımandır.